Hiệu quả của việc tuyên bố tình trạng khẩn cấp toàn quốc của Nhật có thể bị thử thách bởi có đến 45% doanh nghiệp nói không thể làm việc từ xa.
Hôm qua (16/4), Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe tuyên bố tình trạng khẩn cấp trên cả nước kéo dài đến ngày 6/5 do Covid-19. Tình trạng khẩn cấp quốc gia cho phép các thống đốc yêu cầu người dân ở trong nhà và các doanh nghiệp đóng cửa. Tuy nhiên, không có cơ chế thực thi và không có hình phạt nào đối với những người không tuân thủ.
Tại Tokyo, thống đốc đã kêu gọi người dân làm việc tại nhà. Lượng người đi làm giảm đáng kể mỗi ngày trên hệ thống giao thông công cộng. Tuy nhiên, tình trạng nhộn nhịp vẫn diễn ra tại các khu dân cư, dẫn đến lo ngại liệu các biện pháp hạn chế có đủ ngăn dịch bệnh.
Thậm chí, nhiều người Nhật sẽ vẫn phải đến văn phòng làm việc, tạo ra thách thức không nhỏ trong kết quả thực thi của tuyên bố tình trạng khẩn cấp. Hồi đầu tháng 3, một khảo sát của ITR, một công ty nghiên cứu công nghệ, đã hỏi các công ty về khả năng cho nhân viên làm việc từ xa. Kết quả, 28% cho biết đã tiến hành, 27% cho biết đang suy nghĩ và còn đến 45% nói không xem xét đến hoặc không biết.
Nhân viên văn phòng tại Nhật đeo khẩu trang đi làm trong mùa dịch. Ảnh: NYT
Nhiều khảo sát khác cũng cho thấy khá nhiều người lao động và doanh nghiệp tại Nhật Bản không sẵn sàng cho cách thức làm việc từ xa. Một khảo sát vào tháng trước của Bộ Đất đai, Cơ sở hạ tầng, Giao thông vận tải và Du lịch cho thấy ít hơn 13% lao động trên toàn quốc có thể làm việc tại nhà. Hơn 70% cho biết họ gặp khó khăn khi làm việc từ xa.
Thống kê ở Tokyo tích cực hơn. Cuộc khảo sát được thực hiện vào cuối tháng 3 bởi Phòng Thương mại và Công nghiệp thành phố cho biết 26% các công ty đã tiến hành làm việc từ xa. Vào thứ hai (13/4), hai ngày sau khi Thủ tướng Shinzo Abe yêu cầu các doanh nghiệp cắt giảm đi lại để đáp ứng các mục tiêu xa cách xã hội, giao thông ở thủ đô đã giảm đáng kể và các khu kinh doanh yên tĩnh.
Các thành phố và khu vực nông thôn khác khó có thể thấy sự thay đổi mạnh mẽ như vậy. Một nghiên cứu vào cuối tháng 3 bởi Công ty nghiên cứu và tư vấn Persol có trụ sở tại Tokyo cho biết, tại thành phố lớn thứ tư là Nagoya, một trong những nơi đầu tiên bị Covid-19 tấn công mạnh, chỉ 9% nhân viên thường trực làm việc từ xa.
Muốn làm từ xa cũng khó
Shuhei Aoyama đã làm việc từ xa một tháng nhưng không có nghĩa là không cần đến văn phòng. Vài lần một tuần, anh đều đặn thực hiện các chuyến đi dọc ngang Tokyo để thực hiện một nhiệm vụ trông như phù hợp với thời đại của các samurai hơn là siêu máy tính. Đó là đóng dấu của công ty vào các hợp đồng kinh doanh và văn bản thủ tục hành chính.
Các con dấu, gọi là hanko hoặc inkan, được sử dụng thay cho chữ ký trên các văn bản giấy lấp đầy các văn phòng tại Nhật Bản, bao gồm hệ thống khách sạn mà anh Aoyama đang làm việc. Chúng là biểu tượng của văn hóa công sở tại đất nước này. Và chúng cũng khiến nhiều người Nhật khó có thể làm việc tại nhà, ngay cả khi lãnh đạo của đất nước nói rằng làm việc từ xa là cần thiết để ngăn chặn Covid-19.
Trong khi thế giới có thể xem Nhật Bản là vùng đất tương lai của robot hình người và nhà vệ sinh thông minh, thì bên trong các văn phòng ở đây, các lãnh đạo vẫn duy trì thói quen dùng văn bản giấy, máy fax, trao đổi danh thiếp và gặp mặt trực tiếp.
Các tài liệu cần thiết thì không được số hóa và máy tính tại văn phong lại lỗi thời. Các nhà quản lý cấp trung tại Nhật Bản tỏ ra do dự khi cho phép nhân viên làm việc tại nhà. Một số lo ngại họ sẽ lơ là công việc. Trong khi đó, những lao động có quyền lựa chọn làm việc từ xa thì cũng ngại vì sợ ảnh hưởng đến sự nghiệp.
Buộc phải cân bằng giữa nhu cầu của văn phòng và những rủi ro với sức khỏe bản thân, những nhân viên như anh Aoyama, 26 tuổi, nói rằng họ đang mất kiên nhẫn với truyền thống làm việc ở đất nước mình. "Chính văn hoá của Nhật Bản hơn là do văn hoá của riêng công ty chúng tôi gây ra những vấn đề này", anh nói.
Ở các quốc gia khác, nơi mọi người đang ở nhà để hạn chế sự lây lan của virus, nhiều nhân viên văn phòng đã nhanh chóng ứng dụng hội nghị truyền hình trực tuyến và chữ ký điện tử. Nhưng tại Nhật Bản, nền kinh tế lớn thứ ba thế giới, nhu cầu giãn cách xã hội đột ngột nảy sinh làm nhiều công ty bối rối.
"Nhiều tổ chức chưa sẵn sàng, chưa có sự chuẩn bị và đang bị ép phải làm việc từ xa trong thế có thể phát sinh nhiều rắc rối", Kunihiko Higa, chuyên gia về làm việc từ xa tại Tokyo Institute of Technology, nhận định. Ông Higa nói rằng, tại Nhật, nhiều quy tắc nội bộ đòi hỏi phải gặp mặt trực tiếp. Giới chủ lo rằng họ không thể thể quản lý được nhân viên nếu không nhìn thấy trực tiếp.
Chính phủ Nhật Bản cũng có thể là một trở ngại, ngay cả khi chính họ đang thúc đẩy doanh nghiệp làm việc tại nhà. Theo đó, các công ty xin trợ cấp về làm việc từ xa phải in báo cáo tài liệu dài 100 trang và hơn để mang đi nộp tận nơi.
Thay đổi chậm chạp
Trước đại dịch, chính phủ Nhật cũng đã thúc ép các công ty và cơ quan chính quyền địa phương chuyển các hoạt động thiết yếu lên trực tuyến. Ở một đất nước bị ảnh hưởng bởi thiên tai như động đất và bão, các tổ chức từ lâu đã trả tiền cho các dịch vụ hỗ trợ làm việc từ xa nhằm đảm bảo vận hành liên tục.
Trước thềm Thế vận hội Tokyo, dự kiến bắt đầu vào tháng 7 nhưng đã bị hoãn lại, chính phủ Nhật cũng tiếp tục động viên áp dụng giải pháp làm việc tại nhà, với hy vọng giải phóng mạng lưới giao thông công cộng đông đúc nổi tiếng của thủ đô để dành chỗ cho cổ động viên đến tham dự.
Nhiều công ty cam kết sẽ thực hiện. Một cuộc khảo sát vào cuối tháng 2 bởi Keidanren, hiệp hội doanh nghiệp quốc gia Nhật Bản, cho thấy gần 70% thành viên của hiệp hội đã hoặc đang lên kế hoạch cho các chính sách làm việc từ xa.
Nhưng thực tế, ngay cả khi chính phủ đã ban bố tình trạng khẩn cấp và kêu gọi dân chúng giảm ít nhất 70% sự tiếp xúc giữa người với người, thì vẫn rất ít công ty có thể hoặc sẵn sàng đưa kế hoạch làm việc từ xa vào thực thi.
"Nhiều công ty Nhật Bản được thiết lập với tôn chỉ rằng tất cả chúng ta sẽ ở cùng một nơi. Ngay cả khi bạn có máy tích xách tay, bạn cũng không thể luôn luôn mang về nhà được. Có rất nhiều vấn đề về phần mềm lẫn phần cứng", Rochelle Kopp, một chuyên gia tư vấn kinh doanh lại Nhật Bản, nhận định. Bà thừa nhận, không có khả năng làm việc tại nhà khiến nước này khó khăn hơn khi đối phó với đại dịch.
Trong vài tuần trước khi Nhật Bản tuyên bố tình trạng khẩn cấp, nước này đã tránh đề xuất loại biện pháp nghiêm ngặt vốn được các quốc gia khác áp dụng. Các nhà quan sát bình luận rằng, nguyên nhân là bởi Nhật Bản cảm thấy rơi vào thế khó, bởi thiệt hại kinh tế sẽ còn nặng hơn nếu buộc các công ty giảm mạnh lao động, do họ không thể chuyển sang làm việc từ xa dễ dàng được.
Áp lực của con dấu hanko
Nhiều người lao động ở Nhật Bản tin rằng họ phải đối mặt với lựa chọn sai lầm giữa công việc và hạnh phúc, ví dụ áp lực của con dấu đỏ hanko. "Tại sao chúng ta phải tạo rủi ro cho nhau chỉ vì một thứ tầm thường như hanko?", Yoshitaka Hibi, Giáo sư văn học Nhật Bản tại Đại học Nagoya, viết trên Twitter cá nhân. Dòng tweet của ông nhận được hơn 28.000 lượt thích (like). Vị giáo sư cho rằng thời điểm hiện tại là cơ hội để từ bỏ văn hóa này.
Tập quán sử dụng con dấu được du nhập từ Trung Quốc vào Nhật Bản gần 2.000 năm trước. Nhưng đáng chú ý là nó chỉ mới trở thành một phần không thể tách rời của văn hóa công sở và đời sống người Nhật chỉ từ cuối thế kỷ 19.
Một con dấu hanko, vật dụng quen thuộc mang tính ý thức hệ của người Nhật. Ảnh: NYT
Mỗi người Nhật có ít nhất hai con dấu: một con dấu được đăng ký với chính phủ và được sử dụng cho các tài liệu chính thức, và một con dấu khác được sử dụng trong các tình huống không chính thức hơn. Mọi người thường giữ một cái ở lối vào nhà để nhận hàng hóa giao đến nơi, một cái khác trong bàn làm việc tại văn phòng của họ và một chiếc thứ ba được cất giấu trong nhà để sử dụng trên các tài liệu ngân hàng.
Các tập đoàn có con dấu của riêng họ, được khóa cẩn thận và dùng trong các giấy tờ quan trọng, chẳng hạn như hợp đồng. Tại nơi làm việc, khi các tài liệu chuyển từ bàn này sang bàn khác, mỗi nhân viên đọc qua cũng dùng con dấu của cá nhân họ đóng vào để xác nhận đã đọc và đồng ý.
Ngay cả những công ty công nghệ nhất cũng không thể thay đổi hoàn toàn thói quen này. Line, công ty phát triển ứng dụng trò chuyện phổ biến nhất Nhật Bản, đã loại bỏ phần lớn việc sử dụng hanko trong văn phòng. Họ thiết kế một ứng dụng cho phép người dùng niêm phong tài liệu bằng con dấu kỹ thuật số.
Tuy nhiên, phát ngôn viên của Line cho biết, vẫn không thể tránh việc thường xuyên đến văn phòng để đóng dấu vào các tài liệu theo yêu cầu của chính phủ hoặc các công ty khác.
Takao Tokui, Chủ tịch Hiệp hội Công nghiệp Con dấu Toàn Nhật Bản, lập luận rằng hanko là một phần quan trọng của "cơ sở hạ tầng xã hội" đất nước. Nó là tối quan trọng với với những người ít hiểu biết về công nghệ, bao gồm cả người già và người dân ở khu vực nông thôn.
Tuy nhiên, sự thay đổi có thể đến nhanh chóng. Ngay sau dòng tweet của giáo sư Hibi, Đại học Nagoya cho biết sẽ không còn yêu cầu sinh viên phải xin dấu hanko từ các giáo sư cho một số yêu cầu.
"Để thay đổi", giáo sư Hibi nói, "thì tất cả những gì cần thiết là ai đó phải lên tiếng".
Phiên An (theo FT, NYT)