Trong khi rồng phương Tây biểu trưng cho cái ác thì ở phương Đông, nó lại mang tới điềm lành, thể hiện sự quyền quý.
Bàn đến chuyện rồng, mọi người thường nói tới "câu chuyện Đông - Tây" khác biệt. Ở phương Tây, rồng phun lửa thiêu đốt mọi thứ để thể hiện quyền uy của mình. Vì thế, rồng phương Tây biểu trưng cho cái ác mà người dũng sĩ diệt rồng luôn được tôn vinh như "anh hùng cứu thế". Trái ngược với phương Tây, rồng phương Đông được coi là vật linh hiểu theo nghĩa được thần thánh hóa mang điềm lành và được vận vào mệnh của bậc quyền quý nhất thiên hạ.
Trong quan niệm khá phổ biến và kéo dài trong lịch sử, khi nhắc đến rồng phương Đông thì con rồng Trung Hoa dễ được coi là tiêu biểu vì nó vốn gắn với một nền văn minh và một đế chế quá lớn. Trong khi biểu tượng rồng của các quốc gia Đông Á khác trong đó có nước ta, vốn chịu nhiều ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa.
Sự khác biệt theo chiều Bắc - Nam ấy khiến mọi người phải lưu ý đến lịch sử về một đế chế cũng là một nền văn minh khổng lồ - Trung Hoa với một quá trình hình thành bắt nguồn từ một xứ sở Hoa Hạ phía trên dòng Dương Tử. Nơi đây có một nền văn minh lúa cạn và những thảo nguyên mênh mông khác hẳn với phía Nam của con sông này từng tồn tại một nền văn minh, một không gian sinh thái khác biệt. Đó là nền văn minh lúa nước trên một không gian địa lý được định danh là Bách Việt - cái nôi ban đầu của dân tộc Việt Nam.
Cái khác cơ bản của rồng Việt so với rồng Trung Hoa chính là "chất phương Nam", hiểu theo nghĩa là phương Nam sông Dương Tử của cộng đồng Bách Việt. "Chất phương Nam" tuyệt đối hơn nhờ vị trí địa lý ở cực Nam của Bách Việt gần gũi với biểu tượng "rắn" của các dân tộc Đông Nam và Nam Á mà sau này trong quá trình Nam tiến đã gắn kết Việt Nam với khu vực Đông Nam Á.
Từ khi thạp đồng Đào Thịnh (được chế tác trước khi nước ta rơi vào vòng Bắc) được khai quật trên đất của tỉnh Yên Bái ngày nay, hình tượng hai con vật mang hình thù cá sấu mà sau này gọi là "Giao Long" đã được khắc trên đó. Theo "Lĩnh Nam chích quái" được viết vào nhiều thế kỷ XV, cư dân Lạc Việt từ thời các Vua Hùng đã có tục xăm mình hình Giao Long để ám trừ thủy quái vẫy vùng trên sông nước. Căn cứ vào tục này, các nhà khảo cứu nhận rằng tổ tiên người Việt ngày nay từ rất xa xưa đã coi rồng có hình tượng gần giống cá sấu là "tôtem" (vật linh) của mình.
Ở Trung Hoa, rồng thành biểu tượng tôn quý của hoàng đế từ thời Hán và hình thành cả một hệ thống biểu trưng con vật đứng đầu "tứ linh" của văn hóa Trung Hoa (Long, ly, quy, phượng). Tuy nhiên, đến khi nhiều lãnh thổ không kém rộng lớn của Bách Việt lần lượt bị thâu tóm vào đế chế Trung Hoa, con rồng giàu "chất phương Nam" của Đại Việt (quốc danh được xác lập từ khi giành lại quyền tự chủ của một quốc gia duy nhất trong Bách Việt thoát khỏi ách đô hộ của Trung Hoa) không ngừng biến đổi theo chiều hướng duy trì sự khác biệt "không thể lẫn" với rồng Trung Hoa. Đồng thời, nó cũng không ngừng tiếp cận với những đặc sắc của văn minh Trung Hoa.
Trên phương diện ngôn ngữ, phát âm chữ "rồng" với phụ âm rung là điều xa lạ với người phương Bắc nhưng lại rất gần với những cư dân ở phần phía Nam lãnh thổ mang theo nghĩa là "con sông" - "k'rông". Ngay trong chữ Hán cổ, từ nguyên nghĩa là con rồng cũng được đọc là "lung" chứ không là "long" như cách phát âm theo Hán - Việt và được ghi âm bằng quốc ngữ la tinh sử dụng cho tới ngày nay.
"Long" với nghĩa là rồng đã trở thành một yếu tố cao quý trong cách đặt tên cho nhiều địa danh, gắn với những sự tích tỏ rõ sự gần gũi cũng như nghĩa cao sang của một vật tổ trong đời sống người Việt.
Câu chuyện truyền thuyết về "Con Rồng - Cháu Tiên" được nhân hóa thành các vị nguyên tổ của người Việt: Lạc Long Quân sánh cùng Âu Cơ đẻ ra trăm trứng dạy dân việc cầy cấy nông tang, đặt ra các đẳng cấp quân thần, các đạo cha con vợ chồng, đôi khi trở về thủy phủ mà trăm họ vẫn yên vui" (Lĩnh Nam Chích Quái) cũng khắc họa hình tượng rồng. Đến những nơi chốn từng có mặt của rồng trong các truyền thuyết như Hạ Long, Bái Tử Long, Hàm Rồng, Cửu Long... hay đức Lý Thái Tổ đặt cho kinh đô "Thăng Long" cũng cho thấy hình tượng rồng luôn gắn liền với đời sống của người Việt ta.
 |
|
Nhà sử học Dương Trung Quốc |
Do vậy, không chỉ nhiều nhà nghiên cứu Việt Nam mà cả những học giả nước ngoài đều có nhận định rằng từ xa xưa người Việt không chỉ lấy rồng làm linh vật mà còn tự xem mình dòng dõi của rồng - tiên và luôn hướng tới giá trị xứng danh là "Con Rồng Cháu Tiên". Mùa thu năm 1941, từ chiến khu Cao Bằng, nhà cách mạng Nguyễn Ái Quốc làm thơ kêu gọi đồng bào noi gương các bậc tiên liệt anh hùng cứu quốc đứng lên làm cách mạng để: "Làm cho thiên hạ biết tên - Làm cho rõ mặt cháu Tiên con Rồng".
Năm 1948, khi cuộc kháng chiến chống thực dân đang đứng trước những thử thách cam go, trong lời điếu nhà yêu nước Huỳnh Thúc Kháng, Chủ tịch Hồ Chí Minh thay mặt quốc dân đồng bào thề rằng: "Con Rồng cháu Tiên quyết không làm nô lệ". Đó cũng chính là ý chí của những hậu duệ của rồng trong mọi thời đại.
Nhà sử học Dương Trung Quốc